Juridisch risicomanagement: van worst-case naar good practice

De afgelopen decennia zijn er voor grote organisaties uit vrijwel alle maatschappelijke sectoren in regelgeving verplichtingen opgenomen om risicomanagement te integreren in management en bestuur. Veel risico’s kennen complexe juridische aspecten. Voor effectief risicomanagement kan de inzet van juridische expertise en juridische instrumenten derhalve belangrijk worden geacht. De vraag hoe juridische afdelingen zich verhouden tot de opkomst van risicomanagement, als onderdeel van het management en bestuur van organisaties, is dan ook relevant en actueel. In antwoord op deze vraag zijn in de literatuur inmiddels visies op juridisch risicomanagement ontstaan. Hierin wordt een proactieve, systematische en cyclische benadering van risico’s vanuit juridisch perspectief bepleit, met een duidelijke verbinding met het algemene risicomanagement. Tegen deze achtergrond heeft dit onderzoek zich gericht op de mate waarin en de wijze waarop er bij juridische afdelingen van Nederlandse organisaties sprake is van juridisch risicomanagement. De centrale vraag van dit onderzoek is: Op welke wijze dragen juridische afdelingen bij aan het risicomanagement van organisaties, hoe kunnen mogelijke verschillen tussen organisaties worden verklaard en welke lessen kunnen hieruit worden geleerd? Ter beantwoording van deze vraag zijn drie gevalsstudies verricht bij organisaties uit verschillende sectoren: een bank, gemeente en universitair medisch centrum (umc). Hierna zijn de resultaten van de gevalsstudies, ter validering en aanvulling, voorgelegd aan een brede selectie van experts en professionals. Concluderend, is het antwoord op de centrale vraag dat juridische afdelingen in de meeste Nederlandse organisaties nog niet proactief en systematisch bijdragen aan het risicomanagement van organisaties. Veel grote organisaties hebben inmiddels beleid rondom risicomanagement. Hierin heeft de juridische afdeling doorgaans echter nog geen duidelijke rol of positie. Hieruit volgt dat er in veel organisaties nog sprake is van een (zeer) silomatige benadering van risicomanagement. Juridische professionals zijn bovendien veelal onbekend met het beleid rondom, alsmede algemene principes en methoden van risicomanagement. Zij vertonen een neiging om in hun advisering vooral te toetsen aan harde juridische normen en minder aan intern beleid en zachtere normen, terwijl een bredere toetsing vanuit het perspectief van juridisch risicomanagement wel wenselijk kan worden geacht. Juridische afdelingen zetten bij het identificeren en beheersen van risico’s nog vooral reactieve methoden en instrumenten in. In de praktijk betekent dit dat in veel gevallen het initiatief bij andere delen van de organisatie wordt gelaten. Dit betekent niet dat de juridische afdeling bij veel activiteiten of initiatieven helemaal niet wordt betrokken, maar wel dat dit vaak niet vroegtijdig gebeurt, wanneer de inzet van juridische expertise het meest waardevol is. Juridisch risicomanagement kan op basis van dit beeld in de meeste organisaties dan ook als onvolwassen worden gekwalificeerd. De conclusie is tegelijkertijd dat goed juridisch risicomanagement kan bijdragen aan het succes van organisaties en de kwaliteit van het functioneren van juridische afdelingen. Op basis van het onderzoek zijn verschillende lessen geformuleerd, die door organisaties kunnen worden toegepast om de kwaliteit van het juridisch risicomanagement te verbeteren. In de kern komen zij erop neer dat voor de juridische afdeling een doordachte en systematische aanpak wordt opgesteld, die wordt afgestemd op het algemene risicomanagement van de organisatie en oog heeft voor de behoeften van gebruikers. De geformuleerde inzichten kunnen juridische afdelingen helpen om bestaande clichés over risicomijdende en op worst-case scenario’s georiënteerde juridische professionals achter zich te laten en een good practice te creëren van duurzaam, datagedreven, rechtmatig en rechtvaardig juridisch risicomanagement.